Eén van onze donateurs stelt ons een vraag: kan iemand uitleggen wat de betekenis is van uitgangen van veel Friese familienamen, zoals -stra, -ma, -inga, enzovoorts? Ook dat is stamboomonderzoek en daarbij kun je goed gebruik maken van wat deskundigen daarover gepubliceerd hebben. Ik ben dus maar eens op zoek gegaan.
Deel 4 van de serie Stamboomonderzoek door Ineke Lautenbach
Wat is er over geschreven?
In mijn kast staat een oud boekje met de titel Aangenaam. Mag ik mij voorstellen? over familienamen in Nederland. Het is geschreven door Riemer Reinsma en uitgegeven in 1986. Waarschijnlijk heeft mijn vader het een keer gevonden in een tweedehands boekenzaak of op de Deventer boekenmarkt: er staat als exlibris een schaap in met de handtekening van H.G. Schaap. Een leuk boekje met nuttige informatie, maar wel wat oud. Overigens tweedehands nog steeds te vinden.
Op de website van het CBG|Centrum voor familiegeschiedenis is de Nederlandse Familienamenbank te vinden en de man daarachter is Leendert Brouwer. Hij schrijft regelmatig over familienamen en van hem kreeg ik het artikel Hoe Fries is De Vries? – Familienamen in Friesland en omgeving, gepubliceerd in het Gen.magazine van juni 2018.
Op deze beide publicaties is dit stuk gebaseerd.
Om hoeveel mensen gaat het?
Eerst maar eens op zoek naar wat aantallen. Daarvoor duik ik in Aldfaer, het stamboomprogramma op mijn computer waarin alle gegevens van onze familie zijn opgeslagen. Ik kan daarin eenvoudig zien hoeveel personen er in staan: dat zijn er 5807. Deze mensen hebben 1522 verschillende achternamen. Met wat geknutsel kan ik ook achterhalen hoeveel van deze achternamen eindigen op –a, dat zijn er 278 en het gaat om 934 personen. Ter vergelijking: er staan 1946 personen met de naam Lautenbach of een variatie daarop geregistreerd.
In percentages:
- 34% van de geregistreerde personen draagt de naam Lautenbach of een variatie daarop
- 16% draagt een naam die eindigt op –a.
Van patroniem naar familienaam
In de Friese dorpen hadden de meeste mensen voor de naamsaanneming in 1811-1812 geen familienaam. Er werd veel gebruik gemaakt van patroniemen: de naam van de vader. Volgens dat systeem heet ik Ineke Antons, want mijn vader heet Anton. Traditioneel wordt de oudste zoon genoemd naar de grootvader van vaders kant, waardoor een patroon van afwisselende namen ontstaat: de oudste zoon van Sjoerd Douwes heet Douwe Sjoerds en zijn oudste zoon heet weer Sjoerd Douwes.
Op deze manier zijn velen aan hun familienaam gekomen, niet alleen in Friesland. Het patroniem uit 1811 wordt vastgelegd als familienaam en daarna aan alle volgende generaties doorgegeven. De naam werd geschreven volgens de toen geldende spelling, waardoor sommige namen een ouderwets aandoende schrijfwijze hebben. En het gebeurde in het Nederlands, niet in het Fries.
Wat wel typisch Fries is, is de uitgang op –a. Dit achtervoegsel is een naamvalsuitgang, die je kunt vertalen als behorend bij de groep van… De uitgang volgt vaak op een patroniem, maar kan ook aan de naam van een huis of een plaatsnaam gekoppeld zijn.
Variaties op de -a
Die –a op het eind kent een aantal variaties. We zien vaak –ma, wat ook in Groningen voorkomt. Dit kan een samentrekking zijn van –monna, dat betekent mannen/mensen van… Deze uitgang komt met name voor bij patroniemen.
Een oeroud Fries achtervoegsel is –stra dat van oudsher aan plaatsnamen gekoppeld wordt. Het is afgeleid van sittera: sitter of zitter betekent ingezetenen, bewoner en dan komt dan weer de a achter als naamvalsuitgang.
Het achtervoegsel –inga is van oorsprong niet Fries, maar Saksisch. In Twente, Salland en de Achterhoek vind je vaak –ink, de oorspronkelijke Saksische versie. Het zijn namen van een clan, een groep. Zoals Leendert Brouwer het in zijn artikel omschrijft:
De naam Mensink behoorde in de Middeleeuwen ene Menzo en de zijnen toe. Gezamenlijk waren zij gevestigd op het erf en goed van Menzo dat naar zijn bewoners eveneens Mensink werd genoemd. Mensinga is de Groningse variant.
Ook in Friesland komt deze versie voor. Diverse bewoners van huizen met een dergelijke naam hebben die als familienaam aangenomen.
De namen in onze stamboom
Uit de tellingen blijkt al dat het om veel verschillende namen gaat. Maar het is toch wel leuk om er een paar te noemen en nog leuker om daar een plaatje van te maken. In de zogenaamde Word Cloud heb ik alle namen op –a uit onze stamboom opgenomen. Hoe groot de naam te zien is, is gebaseerd op het aantal personen dat die naam draagt.
Meer lezen?
Dit artikel is gepubliceerd in Familieblad 67, de volgende aflevering staat in Familieblad 68 (juni 2022). Wilt u meer lezen? Word dan donateur en ontvang twee keer per jaar het Familieblad!
